ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 15، شماره 12، اسفند 1401 ، شماره پی در پی 82

بررسی سبک‌شناسی جواهر الاسرار آذری طوسی اسفراینی

صفحه (169 - 185)
اسماعیل زارعمند ، علی رمضانی (نویسنده مسئول)، رسول عبادی
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1400
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1401

چکیده

زمینه و هدف: شیخ آذری ‌طوسی اسفراینی از شاعران و نویسندگان دورۀ تیموری است. کتاب جواهرالاسرار از نوشته های برجستۀ وی در موضوع کلی حروف مقطعۀ قرآن، عرفان، حدیث و شعر میباشد. در این مقاله با معرفی نسخه های کتاب، سبک زبانی، بلاغی و فکری آن بررسی شده است.

روش مطالعه: گردآوری اطلاعات در مقاله به روش کتابخانه ای و نگارش آن به شیوۀ توصیفی ـ تحلیلی است. جامعۀ آماری چهار نسخۀ خطی جواهر الاسرار آذری میباشد.

یافته ها: جواهر الاسرار در کلیّت سبک شناسی مطابق سبک عصر تیموری نوشته شده است. در مقدمه ها نثر مسجع و متن کتاب ساده است. در سطح آوایی سبک زبانی: سجع، جناس، تکرار واژه، واج آرایی، طرد و عکس، در سطح لغوی: واژه ها و عبارتهای عربی و در سطح نحوی: ترادف کلمات، القاب و اوصاف، مطابقت موصوف و صفت، کاربرد جملات عربی بجای صفت، شاخصۀ سبکی دارد. در سطح ادبی آرایه های تشبیه، تضمین، اقتباس، استعاره، کنایه، تلمیح، تمثیل و ضرب المثل آورده است و در سبک فکری به شرح و تفسیر حروف مقطعه قرآن، احادیث، سخنان عرفا و اِشکالات شعر شاعران پرداخته است که در تفسیرهایش، تسلط وی به علم نحو، ریاضی، بلاغت، طب و نجوم دیده میشود.

نتیجه گیری: آذری طوسی اسفراینی در جواهرالاسرار مطابق با سبک نثر عصر تیموری، با گرایش به کاربرد واژه ها، جمله های عربی، اشعار فارسی و عربی، نثر مسجع در مقدمه ها و زبان ساده در متن کتاب، کاربرد آرایه های تشبیه، تضمین، اقتباس، استعاره، کنایه، تمثیل و ضرب المثل توانسته است بعنوان یک مفسر، شارح و منتقد، اطلاعات مفیدی درمورد حروف مقطعه، احادیث، موضوعهای عرفانی، و شرح دشواری شعر شاعران به مخاطب ارائه دهد و همچنین اطلاعات تاریخی، دینی، طب، نجوم و زندگینامۀ مشایخ در کتابش قابل‌بیان است.

کلمات کلیدی
آذری طوسی , جواهرالاسرار , نسخۀ خطی , سبک , زبان , بلاغت , اندیشه

• قرآن کریم
• آذری ‌اسفراینی‌، حمزه بن ‌علی‌ (1390) دیوان آذری ‌اسفراینی، تحقیق و تصحیح محسن کیانی و سید‌عباس رستاخیز، تهران: موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
• آذری طوسی، حمزه بن ‌علی (بی تا). نسخۀ خطی جواهرالاسرار، تهران: کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، شماره 14477.
• آذری طوسی، حمزه بن ‌علی (بی تا) جواهرالاسرار، نسخۀ خطی گنج بخش پاکستان، شمارۀ890و290-472.
• آذری طوسی، حمزه بن ‌علی (بی تا) جواهرالاسرار، نسخۀ خطی مجلس2، شمارۀ5882.
• آذری طوسی، حمزه بن ‌علی (بی تا) جواهرالاسرار، نسخۀ خطی مرکز احیا میراث اسلامی، شمارۀ812.
• بهار، محمدتقی (1349) سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، ج 3، تهران: امیرکبیر.
• دهخدا، علی اکبر (1373) لغتنامه، تهران: دانشگاه تهران.
• سمرقندی، امیر دولتشاه (1382) تذکره الشعرا، به تصحیح ادوارد بروان، تهران: اساطیر.
• شمیسا، سیروس (1377) سبک‌شناسی نثر، تهران: میترا.
• صفا، ذبیح الله (1338) مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، تهران: چاپ دانشگاه تهران.
• صفا، ذبیح الله (1364) تاریخ ادبیات ایران، ج 4: تهران: فردوس.
• فتوحی، محمود (1390) سبک شناسی نظریه ها، رویکردها و روشها، تهران: سخن.
• نظامی، الیاس بن یوسف (1388) خسرو و شیرین حکیم نظامی گنجه ای، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
• نفیسی، سعید، (1363) تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری، تهران: کتابفروشی فروغی.
• هندوشاه استرآبادی، محمدقاسم، (1388) تاریخ فرشته، ج2، تصحیح و تعلیق و توضیح از محمدرضا نصیری، تهران:
• انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.